روز شوراها
نويسنده : زهرا رضائيان
چكيده
مشورت، يكي از مسائل بسيار مهم در دين مبين اسلام است، به گونه‌اي كه در جامعه اسلامي، رهبران به مشورت كردن با افراد با صلاحيت امر شده‌اند. در اين مقاله، نويسنده محترم به مناسبت روز شوراها، به جنبه‌هاي گوناگون شورا و مشورت از ديدگاه اسلام پرداخته است.
اشاره
انسان، موجودي اجتماعي است كه نيازها و خواسته‌هاي او جز با همكاري و تبادل نظر فكري ديگران برآورده نمي‌شود. نوآوري‌هاي بزرگ و بهره‌برداري از آنها، حاصل كمك و هم‌فكري انسان‌ها با همديگر است.پيشرفت دانش و فن‌آوري، ضرورت اين كار جمعي و تبادل اطلاعات را ميان انسان‌ها، ملت‌ها و دولت‌ها بيشتر نمايان مي‌سازد. تصميم‌گيري‌هاي اجتماعي در جنبه‌هاي گوناگون سياسي، نظامي، فرهنگي و اقتصادي زماني دقيق‌تر و درست‌تر خواهد بود كه افراد صاحب‌نظر در تنظيم آن بيشتر شركت كنند و از نظرخواهي و تبادل انديشه‌هاي گوناگون بهره گرفته شود. برخورد انديشه‌ها به صورت صحيح و پيوسته، مي‌تواند نارسايي‌هاي تصميم‌گيري و اجرا را از بين ببرد و نتايج به دست آمده را هر چه كامل‌تر و دقيق‌تر كند.
نقش شورا در جامعه
مشورت، يكي از اركان مهم سلامت تصميم‌گيري‌هاست. جامعه‌اي كه سنت مشورت در آن حاكم نيست، در تب و تاب خودمحوري مي‌سوزد، ولي در جامعه‌اي كه در آن هم‌فكري و نظرخواهي، اصلي يقيني است و از اجزاي ضروري حيات آن به شمار مي‌آيد، بهترين راه و كامل‌ترين مسير در برابر افراد گشوده خواهد شد. پيامبر اعظم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نيز مي‌فرمايد: «هيچ قومي مشورت نكردند جز آنكه به بهترين امور هدايت يافتند.» آنان كه گرفتار خودرأيي و استبدادند، در اشتباه به سر مي‌برند و تنش‌هاي اجتماعي و سياسي مي‌آفرينند. نبود سنت مشورت در جامعه، رشد افكار را متوقف مي‌سازد و چنين مردمي، شايستگي زندگي حقيقي را از دست مي‌دهند.
پيشينه شورا
مشورت، يكي از مسائل مهمي است كه خداوند در قرآن كريم، بارها ضرورت و نيازمندي به آن را با شيوه‌هاي گوناگون و واژه‌هاي مختلف بيان و عمل به آن را سفارش كرده است. بر اساس آيات قرآني، مسئله شورا، به اسلام اختصاص ندارد. در برخي آيات، از افرادي سخن به ميان آمده است كه در امور گوناگون با اطرافيان خود مشاوره مي‌كردند. از جمله اين آيات، به واكنش بلقيس، ملكه سبأ در برابر نامه حضرت سليمان عليه‌السلام مي‌توان اشاره داشت كه با بزرگان قوم خود مشورت كرد و از آنان نظر خواست.
اهميت مشاوره در اسلام
موضوع مشاوره در اسلام اهميت خاصي دارد تا آنجا كه حتي در قرآن كريم، سوره‌اي به نام «شورا» نام‌گذاري شده است. در ديدگاه اسلام، مشورت كردن افزون بر هدايت انسان، او را از تنگناها مي‌رهاند. در انجام امور، نيرومند مي‌سازد، مايه بركت و فهم بصيرت انسان مي‌گردد، او را به رضاي خالق نزديك مي‌كند و به رأي خالص مي‌رساند. آيه «وَ أَمْرَهُمْ شُورَي بَيْنَهُمْ» در مكه و آيه «وَ شَاوِرْهُمْ فِي الأَْمْرَ» در مدينه نازل شده است؛ يعني دين اسلام هم در شرايط خفقان مكه و هم در دوران تشكيل حكومت در مدينه، به مشورت سفارش مي‌كند.
جايگاه شورا در نظام سياسي اسلام
هدف از حكومت اسلامي، اجراي احكام اسلام و اداره امور مسلمانان بر اساس قوانين عادلانه اسلام است؛ زيرا اسلام، تمام نيازهاي فردي، خانوادگي و اجتماعي بشر و سعادت وي را در دنيا و آخرت پيش‌بيني كرده است. هدف قرآن از تأكيد بر مشورت اين است كه اساس شورا و مشورت در شريعت اسلام، همواره پابرجا و جاويدان بماند؛ زيرا مشورت، موجب تبادل نظر، يك‌پارچگي افكار، روشن شدن امور و اطمينان خاطر در برطرف ساختن خطا مي‌گردد و ترك آن ستمي بزرگ بر جامعه و امت اسلام است. در حكومت اسلامي ضرورت دارد دولت‌مردان براي حل بسياري از مسائل اجتماعي و تأمين مصلحت‌هاي عمومي، با افراد باصلاحيت به مشاوره بنشينند و بر پايه آن تصميم‌گيري كنند.
محدوده مجاز براي مشورت
در اسلام، شورا و مشاوره زماني موضوعيت مي‌يابد كه حكم و قانوني وجود نداشته باشد. وقتي حكم خدا و قوانين و مقررات اسلام يا فرمان صريح پيامبر و معصومان وجود دارد، نمي‌توان مشاوره كرد و آن احكام و قوانين بايد بدون هيچ‌گونه ترديد و تأملي اجرا شود. قرآن در اين زمينه مي‌فرمايد: «هيچ مرد و زن با ايماني را در كاري كه خدا و رسول حكم كنند، اراده و اختياري نيست (كه رأي خلافي اظهار كنند) و هر كس نافرماني خدا و رسول كند، دانسته، به گمراهيِ سختي افتاده است.» ازاين‌رو، موضوع شورا و مشورت در اموري جاري مي‌شود كه اسلام، نظر قاطع و تعيين‌كننده‌اي نداده باشد.
هدف مشورت
الف) جلوگيري از پيدايش خودكامگي و استبداد
اگر در خانه، سازمان و اجتماع، همه افراد امكان اظهار نظر داشته باشند و اجازه دخالت در سرنوشت خود را بيابند، راه بر خودمحوري‌ها، خودكامگي‌ها و تفكر استبدادي بسته مي‌شود. از اين روست كه امام علي عليه‌السلام ، استبداد را در برابر مشاوره قرار مي‌دهد.
ب) شناخت خط
وقتي از راه مشورت‌خواهي به افراد ديگر اجازه اظهار نظر مي‌دهيم، افراد مي‌توانند مثل آيينه، عيب‌هاي ما را نشان دهند و خطاهايمان را به ما بشناسانند. اين عمل وقتي اهميت بيشتري مي‌يابد كه خطاهاي اجتماعي فرد، به دليل تعصب فردي، كم بودن تجربه، نداشتن اطلاعات كافي و غفلت از واقعيت‌ها از ديد او پنهان بماند. اين موضوع در مورد امور جمعي و سازماني نيز كاملاً صدق مي‌كند. از اين رو، امام علي عليه‌السلام مي‌فرمايد: «كسي كه از ديدگاه‌هاي ديگران استقبال مي‌كند، موارد اشتباه و خطا را خواهد شناخت».
ج) احساس شخصيت و مسئوليت
وقتي افراد در امور جمعي كه به آنها و سرنوشتشان مربوط است، شركت كنند و در تدوين و اجراي امور، تحقق اهداف و نظارت بر اجراي آنها سهيم باشند، در مورد موفقيت آنها و دست‌يابي به نتايج قابل قبول، احساس مسئوليت مي‌كنند. احساس مسئوليت در افراد، پشتوانه بزرگي براي تحقق اهداف و موفقيت برنامه‌هاست، چنان كه امام علي عليه‌السلام مي‌فرمايد: «هيچ پشتوانه‌اي مثل مشورت نيست».
د) تأمين منافع جمع
وقتي در اموري كه به جمع مربوط مي‌شود، تصميم‌گيري‌ها از راه مشاوره و بررسي ديدگاه‌هاي جمع، به ويژه افراد آگاه و صاحب‌نظر گرفته شود، امكان دخالت هواهاي نفساني و منافع فردي به كمترين حد مي‌رسد؛ چرا كه لازمه احترام به آراي ديگران، ناديده گرفتن خواسته‌هاي شخصي است. بدين ترتيب، تصميم‌گيري جمعي و مشاوره با اعضاي يك مجموعه، نتايج كار را به مصلحت آن مجموعه نزديك‌تر مي‌كند.
و) تأمين تكيه‌گاه در تصميم‌گيري
وقتي در تدوين شاخص‌ها، طراحي اهداف، تنظيم روش‌هاي دست‌يابي به اهداف و حتي شيوه نظارت بر اجرا، ديدگاه‌هاي اصلاحي اعضاي مجموعه به كار گرفته شود، نوعي ضمانت و تكيه‌گاه براي اجراي درست آنها خواهد بود. اين موضوع به ويژه وقتي اهميت مي‌يابد كه در مجموعه، به تغيير و تحول نياز باشد؛ زيرا معمولاً افراد آن مجموعه، در مقابل تغيير و تحول، مقاومت نشان خواهند داد. البته در صورت رعايت اصل مشاركت و مشاوره، افراد مجموعه كمتر موقعيت خود را در خطر مي‌بينند و با مراحل كار آشنا مي‌شوند و به جاي مقاومت، راه تغيير را آسان‌تر مي‌كنند. بهره‌گيري از ديدگاه‌هاي بهتر، تضمين پويايي فرد و مجموعه و نيز هدايت و اصلاح كژي‌ها، از ديگر فايده‌هاي مشورت كردن است.
ويژگي‌هاي مشاور
اسلام اجازه نمي‌دهد با هر كس مشورت كنيم، بلكه كساني را معرفي مي‌كند كه صلاحيت اين كار را داشته باشند. در سخنان پيشوايان حق، مجموعه‌اي از صفات عنوان شده كه چنانچه فرد داراي آن صفات باشد، مناسب مشورت كردن است. خداترسي، تقواي الهي، رازداري، تعقل، تجربه و دانش، از جمله ويژگي‌هاي مشاور خوب است. در مقابل اين ويژگي‌ها، صفات ديگري مطرح مي‌شود كه نبايد در وجود مشاور باشد كه ترس، بخل، حرص، دروغ‌گويي، حماقت و جهل از آن جمله‌اند.
وظيفه مشاور
در ديدگاه اسلام، مشاور وظايفي دارد كه بايد بدان عمل كند. مشاور بايد صادق، امين و خيرخواه باشد. رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: «هر كس از برادر مسلمانش مشورت خواهد و او جز آنچه خير و رشد اوست، نظر دهد، به او خيانت كرده است.» مشورت‌كننده نيز بايد پس از آنكه با فردي با صفات لازم مشورت كرد، نظر او را بپذيرد و به كار بندد. پيامبر اعظم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در اين‌باره فرمود: «هرگاه انسان عاقلِ خيرخواهي نظر مشورتي داد، بپذير و از مخالفت با آراي چنين افرادي بپرهيز كه بي‌گمان، نتيجه آن هلاكت است».منبع: سايت حوزه