نفت و صنعت نفت در زيربناي اقتصادي كشورهاي توليد كننده اين ماده گرانبها نقش اساسي ايفا مي كند.
تصويب ملي شدن صنعت نفت ايران :
نفت و صنعت نفت در زيربناي اقتصادي كشورهاي توليد كننده اين ماده گرانبها نقش اساسي ايفا مي كند. اقتصاد ايران نيز بطور عمده بر پايه نفت قرار داشته و دارد. در ايران نيز نفت اولاً به عنوان يك منبع انرژي، زندگي و اقتصاد مردم كشور را متحول ساخته و رشد و توسعه اقتصادي را باعث گرديده، ثانياً درآمدهاي حاصل از نفت سبب ترقي و پيشرفت در همه شئون اقتصادي و اجتماعي شده است.
امتيازات نفتي در قرن بيستم:
1ـ امتياز دارسي:
امتياز دارسي كه در 28 ماه مه 1901 به توشيح مظفرالدين شاه قاجار رسيد و به ويليام فاكس دارسي واگذار گرديد، مهم ترين امتيازي بود كه در آغاز قرن بيستم به مدت 60 سال به بيگانگان واگذار گرديد. كاوش غارتگران نفت سرانجام در 26 ماه مه 1908 برابر با 5 خرداد 1287 شمسي به نتيجه رسيد و موفق به اكتشاف نفت در منطقه مسجد سليمان گرديدند.
بعد از كشف نفت در ايران، حفظ منافع نفتي بزرگترين هدف سياسي انگلستان شد چرا كه نفت به صورت يكي از مصالح و منافع مستقيم و استراتژيكي بريتانيا درآمد و ضرورت مداخلات بيشتر انگليس در ايران را فراهم آورد و پس از جنگ جهاني اول و از سال 1920 به بعد شركت نفت ايران و انگليس به توصيه مشاورين حقوقي و مالي خود و با توجه به اهميت نفت جنوب ايران براي دولت بريتانيا، درصدد برآمد امتياز دارسي را تمديد و تجديد نظر كند. مذاكرات در اوايل آوريل 1933 آغاز شد و 29 آوريل همان سال منجر به عقد قرارداد جديد نفتي بين طرفين گرديد كه معروف به قرارداد 1933 مي باشد.
قرارداد الحاق گس ـ گلشائيان:
دولت ايران خود نيز بعد از جنگ جهاني دوم به اين نتيجه رسيده بود كه تجديدنظر در قرارداد 1933 به علت تحولات اوضاع سياسي ـ اقتصادي جهان و تغيير شرايط قراردادهاي نفتي در كشورهاي نفت خيز خاورميانه امري الزامي و حياتي است. بنابراين دولت ايران اعتراضات و پيشنهادات خود را براي تعديل شرايط قرارداد 1933 طي 25 ماده به كمپاني نفت جنوب تسليم كرد.
از طرف كمپاني نفت جنوب نويل گس (N.A.GASS) با گلشائيان وزير دارايي كابينه ساعد مذاكراتي انجام دادند و سرانجام در 26 تير 1328 برابر با 17 ژوئيه 1949، الحاقيه اي را به قرارداد 1933، اضافه كردند كه معروف به قرارداد گس ـ گلشائيان گرديد. علي منصور نخست وزير، لايحه را براي تعيين تكليف به دوره شانزدهم مجلس تقديم كرده و خود از بيان هر گونه نظري درباره آن خودداري كرد. استعمار پير كه منافع خود را در خطر مي ديد، براي ايجاد حكومت ديكتاتوري و تمديد و توسعه امتياز نفت جنوب منصور را مجبور به استعفا كرد و سپهبد رزم آرا در 5 تير 1329 از سوي شاه به عنوان نخست وزير معرفي شد.
آيت ا... كاشاني در اين رابطه اعلاميه اي صادر و اعلام نمودند: «..... اينك مع التأسف مي بينم باز مي خواهند، مملكت را در چنگال ديكتاتوري بيندازند و ملت ستمديده ايران را كه سالها طعم تلخ ديكتاتوري را چشيده و از حكومت مطلقه هزارگونه مصيبت و شكنجه ديده، مجدداً گرفتار اين بدبختي عظيم نمايند.»
نقش آيت ا... كاشاني در عدم تصويب لايحه الحاقي:
آيت ا.... كاشاني براي جلوگيري از تصويب قرارداد نفت در مجلس، اعلاميه اي خطاب به ملت ايران درباره ملي كردن صنعت نفت صادر كرد.
بعد از انتشار اعلاميه، اجتماع بزرگي در مسجد شاه (سابق) برپا گرديد كه در آن سخنرانان راجع به ابطال قرارداد نفت 1312 شمسي 1933 ميلادي به سخنراني پرداختند و خواستار ملي شدن صنعت نفت شدند.
در اعلاميه اي از آيت ا... كاشاني آمده بود:
«..... بر همه كس واضح و آشكار است كه تمام بليات و مصائب، مخصوصاً هرج و مرج دستگاه اداري و غارت بيت المال و تسلط زمامداران نالايق و مملكت فروش و بطور كلي تشويق جنايتكاران و حبس و تبعيد و شكنجه وطن دوستان در اثر سياست جابر انگلستان در مملكت ما به وجود آمده است و آن دولت هميشه اين اعمال خلاف عفت و انسانيت را براي غارت نفت ايران كه بزرگترين و مهم ترين ثروت ملي ماست، مرتكب شده و مي شود .......
........ ملي شدن صنعت نفت در ايران تنها چاره بيچارگيهاي ماست، زيرا بدين وسيله ثروت بيكران كه خداوند تبارك و تعالي به ملت ايران عطا فرموده، از دست دشمنان بشر كه مقصدي جز منفعت طلبي و مكيدن خون ملل ضعيف ندارند، بيرون آمده، به صاحبان حقيقي و مستحق آن مي رسد ..... براي اينكه تكليف ديني و وطني ملت مسلمان ايران كاملاً معلوم و روشن باشد ناچارم اين آرزوي عمومي را يك بار ديگر در اينجا بيان كنم تا به نام سعادت ملت ايران و به منظور كمك به تأمين صلح جهاني، همه افراد مملكت بخواهند كه صنعت نفت ايران در مناطق كشور بدون استثناء ملي اعلام شود.......»
رزم آرا با گستاخي تمام و بي اعتنايي، همچنان روي تصويب قرارداد الحاقي پافشاري مي كرد و در پاسخ به كميسيون نفت (12 اسفند 1329) گفت: «....... اگر زياد پافشاري كنند مسجد را بر سر كاشاني و مجلس را بر سر مصدق خراب خواهم كرد.»
رزم آرا در 16 اسفند 1329 هدف گلوله هاي آتشين خليل طهماسبي كه فرياد مي زد «مرده باد شركت نفت» قرار گرفت و از پاي درآمد.
آيت ا.... كاشاني در مصاحبه اي چنين گفت:
«...... اين عمل به نفع ملت ايران بود و اين گلوله و ضربه، عالي ترين و مفيدترين ضربه اي بود كه به پيكر استعمار و دشمنان ملت ايران وارد آمد. قاتل رزم آرا بايد آزاد شود. اين اقدام او در راه خدمت به ملت ايران و برادران مسلمانش عملي شده است......»
آيت ا... كاشاني در برداشتن آخرين گامها براي ملي كردن صنعت نفت و كوتاه كردن دست بيگانگان از منابع ثروت ملي و دخالت در امور كشور، همزمان با تشييع جنازه رزم آرا، دستور داد تظاهرات ملي و همگاني در خيابانهاي تهران برپا شود
شاه از طريق سر لشگر ضرابي براي آيت ا... پيام فرستاد كه مانع تندرويهاي فدائيان اسلام شود و اجتماعي را كه قرار بود در ميدان بهارستان برپا شود متوقف كند اما ايشان نپذيرفت و سرانجام تظاهرات بزرگ 100 هزار نفري در تهران به راه افتاد. در اين روزها تنها مرد قدرتمند ايران آيت ا... به حساب مي آمد و همه به حركتها و تصميمات وي چشم دوخته بودند.
تصويب ملي شدن صنعت نفت:
پس از رزم آرا، خليل فهيمي به نخست وزيري انتخاب گرديد. ديگر هيچكدام از نمايندگان وابسته به انگليس جرأت مقاومت در برابر ملي شدن صنعت نفت را نداشتند و از اين رو كميسيون نفت جهت تصويب به مجلس تقديم گرديد.
گزارش كميسيون در 24 اسفند به تصويب مجلس شورا و در 29 اسفند به تصويب مجلس سنا رسيد. همچنين مجلس در 29 اسفند 1329، گزارش پيشنهادي كميسيون نفت را به شرح زير تصويب نمود:
«به نام سعادت ملت ايران و به منظور تأمين صلح جهان، (ما) امضاء كنندگان ذيل پيشنهاد مي نمائيم كه صنعت نفت ايران در تمام مناطق كشور بدون استثناء ملي شود، يعني تمام عمليات اكتشاف، استخراج و بهره برداري در دست دولت قرار گيرد.»
روز ششم ارديبهشت 1330 مجلس به نخست وزيري دكتر مصدق ابراز تمايل نمود. و وي در هفتم ارديبهشت به نخست وزيري رسيد. مجلس در تاريخ 9 ارديبهشت همان سال پس از تغييرات جزئي كه در گزارش 9 ماده اي كميسيون نفت به عمل آورد آن را تصويب و در دهم ارديبهشت به تصويب مجلس سنا رسيد. و در 12 ارديبهشت دكتر مصدق ضمن معرفي كابينه خود به مجلس شوراي ملي، اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت را در سراسر كشور را كه در سر لوحه برنامه دولت قرار داده بود، اعلام كرد.