عيد پاك
شمايلي از سده ۱۶ مربوط به مذهب ارتودكس روسي كه در آن رستاخيز عيسي مسيح ترسيم شدهاست.
عيد پاك يا عيد قيام يكي از روزهاي تعطيل در سال مسيحي است كه يكشنبهاي در ماه مارس يا آوريل است. مسيحيان بر اين باورند كه در اين روز عيسي مسيح پس از اينكه به صليب كشيده شده بود دوباره زنده شده و برخاست (رستاخيز).
عيد پاك در پايان هفتهٔ مقدسي است كه عيسي وارد اورشليم ميشود و توسط سربازان رومي دستگير و پس از تحمل مصائب و سختيها بر فراز تپه جلجتا در اورشليم مصلوب ميشود. زمان اين عيد، برخلاف ساير اعياد و مراسم، ثابت نيست و هر سال ميان ۲۲ مارس تا ۲۵ آوريل تغيير ميكند.
ريشه تاريخي
اين جشن، به نام عيد فصح يا عيد فطير بزرگترين عيد كليميان بود كه آن را به ميمنت خروج قوم اسرائيل از مصر، جشن ميگرفتند
يهوديان آن را به نام فصاح/فسح يا فشاخ (با كسر اول) ميشناختند كه به معناي "عبور" است. واژههاي فساخ و پساك و سرانجام "پاك" از همين واژه مشتق شده است. اين عيد را در زبانهاي ديگر اروپايي ايستر يا اوسترن ميخوانند و براي آن دلايلي آوردهاند كه بر آن توافق نيست.
ابوريحان بيروني، دانشمند ايراني، در "آثار الباقيه" شأن نزول و اهميت اين عيد را نزد يهود و نصارا به تفصيل توضيح داده است.
به قول بيروني پيروان آيين يهود نخستين روز از هفت روزي كه آن را "فطيرخوران" خوانند را فسحا ناميدهاند؛ و آن روزي است كه بنياسرائيل از مصر بيرون آمدند، به ارض كنعان رفتند و به سرزمين آباد فلسطين رسيدند.
بني اسرائيل كه از دوران زجر و اسارت در مصر به جان آمده بودند، با رسيدن به سرزمين موعود، آزادي خود را جشن گرفتند و شادي كردند.
اين عيد در آيين يهود از شامگاه روز چهاردهم نيسان شروع ميشود و تا يك هفته ادامه دارد.
بزرگترين عيد مسيحيان
براي مسيحيان، عيد پاك با رستاخيز و قيام مسيح پيوند خورده است.
طبق انجيل "عهد جديد"، عيسي مسيح دو روز پيش از "روز فصح" به صليب كشيده شد، و روز سوم، در يكشنبهاي كه ماه به حالت قرص تمام بود، از قبر برخاست، ۴۰ روز در زمين زندگي كرد و بعد به آسمان رفت.
مسيحيان نخستين، كه در جامعهاي يهودي ميزيستند، جشن رستاخيز پيشواي خود را همزمان با مراسم عيد فصح برپا ميكردند.
در سال ۳۲۵ ميلادي و پس از آن كه مسيحيت توسط دولت روم دين رسمي شناخته شد، آباي كليسا، عيد قيام مسيح را از عيد فصح يهود جدا كردند، و آن را با روايات مسيحي هماهنگ ساختند.
بدين ترتيب اولين يكشنبه بعد از بر آمدن ماه كامل (بدر) پس از رسيدن خورشيد به برج حمل را روز قيام دانستند، كه ميتواند ميان سوم فروردين تا آخر فروردين (۲۲ مارس تا ۲۵ آوريل) قرار گيرد.
روزها و آيينهاي مقدس
هم يهوديان و هم مسيحيان با رشتهاي از آداب و مناسك به استقبال عيد فصح ميروند. اين مراسم در كنيسهها و كليساهاي گوناگون به اشكال مختلفي برگزار ميشود، اما بسياري از اجزاي آن مشترك است.
مراسم عيد فصح، معمولاً از يك هفته پيش، به نام هفته پاك يا هفته مقدس شروع ميشود. به مؤمنان توصيه ميشود كه اين روزها را با روزهداري، امساك، پارسايي و پرهيزكاري طي كنند.
هفته فصح با روز "يكشنبه نخل" شروع ميشود، كه ششمين و آخرين يكشنبه از ايام توبه و روزه است.
طبق روايت، در آخرين يكشنبه پيش از عيد فصح يا فطير، حضرت عيسي پيروزمندانه وارد اورشليم شد، درحاليكه شاخي از نخل در دست داشت و پيروان او مسير حركت او را با شاخ و برگ درخت نخل فرش كرده بودند.
در اين روز مؤمنان براي نماز و عبادت به كليسا ميروند، و به همراه ديگران سرودها و اوراد ديني ميخوانند.
شام آخر
شامگاه پنجشنبه عيسي مسيح ياران نزديك خود (حواريون) را فرا خواند تا با او شام بخورند. در اين مهماني، او به آنها نان و شراب عرضه كرد، سپس براي آنها سخنراني كرد و خبر داد كه به زودي دستگير خواهد شد.
پس از پايان شام، بر اساس روايات يكي از حواريون، به نام يهودا اسخريوطي، مخفيانه به نزد حاكمان رومي رفت و در ازاي پولي ناچيز مخفيگاه مسيح را به آنها لو داد و زمينه دستگيري او را فراهم كرد.
در پايان شب، وقتي حواريون به بستر خواب رفتند، مسيح به تنهايي به بالاي كوه زيتون رفت و به مناجات پرداخت و دانست كه عقوبتي سخت در انتظار اوست.
سحرگاه جمعه (آدينه نيك) سربازان رومي مسيح را در موضعي به نام "باغ جتسماني" دستگير كردند و به مقر فرماندهي بردند.
حاكمان رومي اورشليم، به تحريك "رؤساي كهنه و مشايخ قوم"، مسيح را پس از شكنجه و آزار فراوان، واداشتند كه صليبي سنگين را بر روي دوش تا بالاي تپه جلجتا حمل كند.
"جمعه نيك" روز سوگواري است. پيروان كليسا در اين روز معمولاً از خوردن گوشت پرهيز ميكنند. در اين روز هم سبزيخواري و هم سبزهكاري توصيه شده است.
روز شنبه را، كه روز خاكسپاري مسيح است، اهل كليسا به عبادت و تأمل و خويشتنداري برگزار ميكنند.
مسيحيان امروز در "شنبه مقدس" معمولاً به خانهتكاني و خريد و آشپزي و تدارك بساط روز عيد پاك مشغول هستند.
مطابق روايت، در سومين روز پس از تصليب، ياران و نزديكان مسيح سپيده دم به مدفن او رفتند تا جسد را تدهين كنند، اما عيسي را نيافتند و دانستند كه به سوي "خداوند" رفته است.
روزهاي يكشنبه و دوشنبه در همه خانهها جشن برگزار ميشود، كه با شادماني و بزم و نوشخواري همراه است. غذاي اصلي در اين روز معمولاً از گوشت بره است.
آداب و رسوم
بسياري از آداب و رسومي كه در عيد پاك رواج دارد، با ريشههاي كهن به آيينهاي اقوام دامدار و كشتكار ميرسد. كل اسطوره مسيح، مرگ و رستاخيز او در آستانه بهار، يادآور جشنهاي باروري در آغاز تمدن بشر است.
يكي از رسوم بسيار رايج در عيد پاك رنگ كردن تخم مرغ و خوردن آن است، كه بي ترديد معناي نمادين دارد.
روز عيد به ويژه بچهها تخم مرغهاي رنگين را، كه "خرگوش" در گوشه و كنار باغ پنهان كرده، پيدا ميكنند و با لذت ميخورند.
رنگ كردن تخم مرغ سنتي ديرين است، و احتمالا اشاره به هنر رنگرزي عيسي مسيح است كه جامهها را به هر رنگي كه ميخواست در ميآورد. چنانكه خاقاني شرواني، شاعر ايراني هم به آن اشاره كرده است:
عيسي به حكم رنگرزي بر مصيبتش
نزديك آفتاب لباس سياه برد
و خرگوش، نماد زايش و باروري است، حيوان چالاكي است كه در آغاز بهار با تمام توش و توان در امر زاد و ولد كوشاست!