قطعنامه ۵۹۸ شوراي امنيت يكي از قطعنامه‌هاي شوراي امنيت است كه در ۲۹ تير ۱۳۶۶، براي پايان دادن به جنگ ايران و عراقصادر شد . اين قطعنامه از نظر كمي و تعداد واژه‌هاي به كار گرفته شده مفصل‌ترين و از نظر محتوا اساسي‌ترين و از نظر ضمانت اجرايي قوي‌ترين قطعنامه شوراي امنيت در مورد اين جنگ بوده است. اين قطعنامه بلافاصله از سوي عراق پذيرفته شد، ولي بعد از گذشت يك‌سال و هفت روز از تاريخ صدور آن (و به فاصله پانزده روز بعد از سقوط هواپيماي مسافري پرواز IR655 به دست آمريكا) در۲۷ تير ۱۳۶۷ از سوي ايران پذيرفته شد و سيد روح‌الله خميني (رهبر وقت ايران) در ۲۹ تير ۱۳۶۷ پيامي دربارهٔ پذيرش قطعنامه منتشر كرد كه به «نوشيدن جام زهر» معروف شد. پذيرش اين قطعنامه هرچند به معناي پذيرش آتش‌بس از سوي ايران بود، ولي عراق به حملات خود ادامه داد و مجدداً داخل خاك ايران شد تا نقاط مهمي از جمله خرمشهر را به دست بياورد تا با وضع بهتري در مذاكرات حضور داشته باشد، اما موفقيتي بدست نياورد و نهايتاً جنگ در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ پايان يافت.[۱]
يكي از مهمترين عواملي كه باعث پذيرفتن اين قطعنامه از سوي رهبر ايران شد، نامهٔ محرمانه محسن رضايي(فرمانده وقت سپاه پاسداران) به امام خميني بوده است. در بخشي از اين نامه آمده است:[۲]
... تا پنج سال ديگر ما هيچ پيروزي نداريم، ممكن است در صورت داشتن وسائلي كه در طول پنج سال به دست مي‌آوريم قدرت عمليات انهدامي يا مقابله به مثل را داشته باشيم و بعد از پايان سال ۱۳۷۱ اگر ما داراي ۳۵۰ تيپ پياده و ۲۵۰۰ تانك و ۳۰۰۰ قبضه توپ و ۳۰۰ هواپيماي جنگي و ۳۰۰ هليكوپتر باشيم و قدرت ساخت مقدار قابل توجهي از سلاحهاي ليزري و اتمي كه از ضرورتهاي جنگ در آن موقع است را داشته باشيم، مي‌توان گفت به اميد خدا بتوانيم عمليات آفندي انجام دهيم.
۱-پيروزيهاي بزرگ و استراتژيك ايران در جبهه هاي جنگ بويژه در دو عمليات والفجر ۸ و كربلاي ۵.
۲-به توافق رسيدن آمريكا و شوروي در مورد حل چند منازعه منطقه اي از جمله جنگ ايران و عراق.[۳] يكي از عوامل مؤثر پشتيباني آيت الله منتظري از اين قطع نامه طي نامه هاي مكرر به آيت الله خميني در آن مقطع در مخالفت با ادامه جنگ بود.
متن قطعنامه[ويرايش]
مفاد قطعنامه ۵۹۸ شوراي امنيت كه در تاريخ ۲۰ژوئيه ۱۹۸۷ بيان شد به شرح زير است:
در ۲۰ ژوئيه ۱۹۸۷، با ابراز نگراني عميق از اينكه با وجود درخواستهايش براي آتش‌بس منازعه بين جمهوري اسلامي ايران و عراق، با تلفات سنگين تر انساني و ويرانيهاي بيشتر همچنان ادامه دارد، با ابراز تاسف از آغاز و ادامه اين منازعه، همچنين با ابراز تاسف از بمباران مراكز كاملاً مسكوني غيرنظامي، حمله به كشتي‌هاي بي طرف و هواپيمايي مسافربري، نقض حقوق بين‌المللي درباره بشر دوستي و ساير حقوق مربوط به درگيريهاي مسلحانه، و به ويژه به كار بردن سلاحهاي شيميايي كه بر خلاف تعهدات مذكور در پروتكل ۱۹۲۵ ژنو مي‌باشد، با ابراز نگراني عميق از اينكه تشديد و گسترش بيشتر منازعه ممكن است وقوع يابد با اتخاذ تصميم پايان دادن به كليه عمليات نظامي بين ايران و عراق و با اعتقاد به اينكه منازعه بين ايران و عراق بايد به نحو جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پايدار حل شود، با يادآوري مجدد مقررات منشور ملل متحد، و به ويژه تعهد كليه كشورهاي عضو كه اختلافات بين‌المللي خود را از راههاي مسالمت آميز و به گونه‌اي كه صلح و امنيت بين‌المللي و عدالت دچار مخاطره نگردد، حل نمايند. با احراز اين كه نقض صلح در مورد منازعه بين ايران و عراق وجود دارد، با اقدام بر اساس مواد ۳۹ و ۴۰ منشور ملل متحد ؛
- آمرانه مي‌خواهد كه ايران و عراق به عنوان نخستين گام در حل اختلاف از طريق مذاكره، آتش‌بس فوري را رعايت كنند، كليه عمليات نظامي را در زمين، دريا و هوا قطع كنند و نيروها را بدون درنگ به مرزهاي شناخته شده بين‌المللي بازگردانند.
- از دبير كل درخواست مي‌كند كه گروهي از ناظران سازمان ملل را براي تأييد، تحكيم و نظارت بر آتش‌بس و عقب‌نشيني اعزام دارد و همچنين درخواست مي‌كند كه دبير كل ترتيبات لازم را با مشورت با طرفين فراهم آورد و گزارش آنرا به شوراي امنيت تسليم دارد.
- مصرا مي‌خواهد كه اسيران جنگي پس از قطع عمليات خصمانه، بر طبق كنوانسيون سوم ژنو، در اوت ۱۹۴۹ بدون درنگ آزاد شوند و به كشورهاي خود برگردند.
- از ايران و عراق مي‌خواهد كه در اجراي اين قطعنامه و كوششهاي ميانجيگري براي دستيابي به يك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه مورد قبول دو طرف، درباره كليه مسائل مهم، بر طبق اصول مندرج منشور ملل متحد با دبير كل همكاري كند.
- از كليه كشورهاي ديگر مي‌خواهد كه نهايت خويشتن داري را به عمل آورند و از هر اقدامي كه ممكن است منجر به تشديد و گسترش بيشتر منازعه گردد، خودداري كنند و به اين ترتيب، اجراي قعطنامه حاضر را تسهيل كنند.
- از دبير كل درخواست مي‌كند تا مشورت با ايران و عراق، مسئله ارجاع تحقيق درباره مسئوليت منازعه به هيئت بي طرفي را بررسي كنند و هرچه زودتر به شوراي امنيت گزارش دهد.
- با تصديق ابعاد عظيم خساراتي كه در طول منازعه داده شده و ضرورت تلاشهاي بازسازي با كمكهاي مناسب بين‌المللي پس از خاتمه منازعه، از دبير كل درخواست مي‌كند كه گروهي از كارشناسان را براي بررسي مسئله بازسازي تعيين و به شوراي امنيت گزارش كند.
- همچنين از دبير كل درخواست مي‌كند از طريق مشورت با ايران و عراق و ساير كشورهاي منطقه، راههاي افزايش امنيت و ثبات منطقه را بررسي كند.
- از دبير كل درخواست مي‌كند، كه شوراي امنيت را در مورد اجراي اين قطعنامه آگاه سازد.
- تصميم مي‌گيرد كه در صورت لزوم براي بررسي اقدامات ديگر به منظور تصمين اجراي اين قطعنامه تشكيل جلسه دهد.
بعد از پذيرش قطعنامه[ويرايش]
نامه محرمانه[ويرايش]
نامه محرمانه امام خميني درباره پذيرش قطعنامه ۵۹۸ خطاب به مسئولان لشكري و كشوري[۴] :
«...... حال كه مسئولان نظامي ما اعم از ارتش و سپاه كه خبرگان جنگ مي‌باشند، صريحاً اعتراف مي‌كنند كه ارتش اسلام به اين زودي‌ها هيچ پيروزي به دست نخواهند آورد و نظر به اين كه مسئولان دلسوز نظامي و سياسي نظام جمهوري اسلامي از اين پس جنگ را به هيچ وجه به صلاح كشور نمي‌دانند و با قاطعيت مي‌گويند كه يك دهم سلاحهايي را كه استكبار شرق و غرب در اختيار صدام گذارده‌اند به هيچ وجه و با هيچ قيمتي نمي‌شود در جهان تهيه كرد و با توجه به نامه تكان دهنده فرمانده سپاه پاسداران كه يكي از ده‌ها گزارش نظامي سياسي است كه بعد از شكست‌هاي اخير به اينجانب رسيده و به اعتراف جانشيني فرمانده كل نيروهاي مسلح، فرمانده سپاه يكي از معدود فرماندهاني است كه در صورت تهيه مايحتاج جنگ معتقد به ادامه جنگ مي‌باشد و با توجه به استفاده گسترده دشمن از سلاحهاي شيميايي و نبود وسائل خنثي كننده آن، اينجانب با آتش‌بس موافقت مي‌نمايم و براي روشن شدن در مورد اتخاذ اين تصميم تلخ به نكاتي از نامه فرمانده سپاه كه در تاريخ ۶۷/۴/۲ نگاشته‌است اشاره مي‌شود....
...
.... شما عزيزان از هر كس بهتر مي‌دانيد كه اين تصميم براي من چون زهر كشنده‌است ولي راضي به رضاي خداوند متعال هستم و براي صيانت از دين او و حفاظت ازجمهوري اسلامي ايران اگر آبروئي داشته باشم خرج مي‌كنم، خداوندا ما براي دين تو قيام كرديم و براي دين تو جنگيديم و براي حفظ دين تو آتش‌بس را قبول مي‌كنيم....
...
..... گفتم جلسه‌اي تشكيل گردد آتش‌بس را به مردم تفهيم نمايند. مواظب باشيد ممكن است افراد داغ و تند با شعارهاي انقلابي شما را از آنچه صلاح اسلام است دور كنند، صريحاً مي‌گويم بايد تمام همتتان در توجيه اين كار باشد. قدمي انحرافي حرام است و موجب عكس العمل مي‌شود. شما مي‌دانيد كه مسئولان رده بالاي نظام با چشمي خونبار و قلبي مالامال از عشق به اسلام و ميهن اسلامي‌مان چنين تصميمي گرفته‌اند خدا را در نظر بگيريد و هر چه اتفاق مي‌افتد از دوست بداني....»
تشكيل كميته حقيقت‌ياب[ويرايش]
بعد از تصويب قطعنامه ۵۹۸، در جهت اجراي بند ۶ قطعنامه، يك هيئت بلژيكي انتخاب و مسئول شد كه متجاوز جنگ را شناسايي و به دبيركل سازمان ملل متحد معرفي نمايد. ايران اصرار داشت زمان شروع به كار اين هيئت قبل از پذيرش قطعنامه از جانب ايران باشد كه در نهايت اينگونه عمل نشد. اين هيئت در نهايت در ۱۸ آذر ۱۳۷۰ مصادف با ۹ دسامبر۱۹۹۱ميلادي، طي گزارشي به دبيركل وقت سازمان ملل متحد عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفي كرد.[۵] دبير كل وقت سازمان ملل متحد نيز اين گزارش را طي يك جلسه رسمي بهشوراي امنيت تقديم كرد.[۶] هاشمي رفسنجاني در خاطرات سال ۱۳۷۰ خود مي نويسد «آقاي خاوير پرز دكوئيار دبير كل سازمان ملل پذيرفته است كه در مقابل كمك ايران به آزادي گروگان هاي غربي در لبنان به اجراي بند ۶ قطعنامه ۵۹۸ كه مربوط به معرفي متجاوز است، حق ما را ادا كند و عراق را متجاوز معرفي نمايد.»[۷]
پرداخت غرامت جنگ[ويرايش]
بر اساس بند ۷ قطعنامه ۵۹۸ قرار شد پس از آنكه كميته‌اي در سازمان ملل متحد تشكيل شده و كشور متجاوز اعلام شد، ميزان خسارات تعيين شود و در راستاي آن صندوق بين‌المللي پول ويژه‌اي براي كمك به خسارت ديدگان جنگ ايران و عراق ايجاد گردد كه تاكنون اين صندوق ايجاد نشده‌است. بر اساس گزارش خبرگزاري مهر در سال ۱۳۸۸، مسئولان ايران پس از ۱۸ سال از اعلام متجاوز بودن عراق در جنگ ايران وعراق، هيچ پاسخ شفافي در قبال سرانجام دريافت غرامت و اجراي مفاد قطعنامه ۵۹۸ ندادند. اين خبرگزاري بايادآوري دريافت غرامت كويت از عراق با حمايت آمريكا، اعلام كرد كه برخي از كارشناسان، عدم توفيق ايران در گرفتن غرامت از صدام را كارشكني و مخالفت آمريكا عنوان مي‌كنند. كمال خرازي از ديپلمات‌هاي ارشد ايران نيز تصريح كرد با متن به تصويب رسيده در قطعنامه ۵۹۸ امكان گرفتن غرامت از عراق وجود ندارد و براي اخذ غرامت مي‌بايست قطعنامهٔ ديگري به تصويب مي‌رسيد كه اينكار هيچگاه عملي نشد.[۸] مبلغ برآورد شده توسط كارشناسان جمهوري اسلامي ايران كه به صندوق بين‌المللي پول عرضه كرده‌اند، ۹۷٬۲۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ دلار تنها بابت هزينه‌هاي غيرنظامي است.[۹]
براساس سخنان معاون فرهنگي و تبليغات دفاعي ستاد كل نيروهاي مسلح ايران، بنابر قوانين بين‌المللي، ۲ نهاد معتبر بين‌المللي مي‌توانند پشتوانه تشكيل كميته تأمين خسارت ايران قرارگيرند. او افزوده كه:
۱- ديوان بين‌المللي دادگستري كه پرونده‌اي را در خصوص سكوهاي نفتي بررسي كرده و اعلام كرده آغازگر جنگ عراق بوده‌است.
۲- كميسيون سازمان ملل: كميسيوني به رياست بلژيك است كه در اين كميسيون اعلام شد صدام آغازگر جنگ بوده‌است.
از طرفي اظهارات خاوير پرز دكوئيار، دبيركل وقت سازمان ملل متحد كه به صورت سند سازمان ملل متحد درآمده‌است و اظهارات حال حاضر مقامات بلندپايه عراق، همگي به متجاوز بودن عراق دلالت و اشاره دارد.[۵]
نقدهاي بسياري دربارهٔ قبول كردن قطعنامهٔ ۵۹۸ توسط روح‌الله خميني تا كنون بيان شده‌است كه افراد مختلفي را در خوراندن يا نوشاندن جام زهر به روح‌الله خميني مسئول مي‌دانند.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] اين منتقدان، مدعي آمادگي ايران براي ادامه جنگ بعد از سال ۱۳۶۷ هستند و كساني چون اكبر هاشمي رفسنجاني جانشين فرمانده كل قوا در زمان جنگ وميرحسين موسوي نخست وزير دوران آيت الله خميني را متهم مي‌كنند كه رهبر سابق ايران را وادار كرده‌اند تا آتش‌بس با عراق را بپذيرد.[۱۴] هاشمي رفسنجاني در سخنراني‌هاي متفاوتي اين انتقادات را وارد ندانسته است.[۱۵][۱۶]
همايش ساليانه قطعنامه ۵۹۸[ويرايش]
هر ساله مصادف با ايام پذيرش قطعنامه ۵۹۸، همايشي در قم با محوريت اين موضوع برگزار مي شود. دبيرخانه دائمي اين همايش كه وابسته به مؤسسه خصوصي مستشهدين وصال مي باشد، تاكنون ۳ همايش برگزار نموده است كه سخنرانان آن حجت الاسلام سيد محمدمهدي ميرباقري، حسين شريعتمداري، اسماعيل كوثري و سردار علائي بوده اند.
منابع