بسمه تعالي 

موضوع : روز احسان و نيكوكاري 

مهم ترين جزء ايمان

احسان و نيكوكاري، يكي از اصول اساسي ارزش ها در جامعه اسلامي است. براين اساس، خداوند در قرآن همگان را به انجام آن فرمان داده و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين آيه را جامع همه ارزش ها دانسته است. مرحوم علامه طباطبايي رحمه الله نيز مي نويسد: «احسان، يعني نفع و نيكي رساندن به ديگران، بدون انتظار پاداش متقابل و جبران نيكي؛ به گونه اي كه در نيكي فزون تر و شايسته تر عمل كرده و در بدي در مرتبه اي پايين تر پاسخ دهد، يا اينكه به ديگران خدمت كند بي آنكه در انتظار پاداش باشد». آنچه از آيات قرآن به دست مي آيد اين است كه احسان، نوعي گذشت از حق شخصي و ايثار است. به همين دليل مولاي متقيان، علي عليه السلام مي فرمايد: «مهم ترين جزء ايمان، احسان به مردم است.»

 احسان در مكتب علوي

در جامعه اي كه بر مبناي الگوي اسلامي و مكتب علوي تشكيل شده است، مسلمان نمي تواند در برابر نيازها و گرفتاري هاي برادران ديني خود بي تفاوت باشد، بلكه با احساس مسئوليت، در پي كمك و رفع مشكلات آنان خواهد بود. تا آنجا كه در سخنان امامان معصوم عليهم السلام ، كمك به برادر ديني، با صد مرتبه طواف واجب خانه خدا برابري مي كند. بر همين اساس، پس از اجراي حكم خدا و پياده كردن احكام الهي، خدمت به محرومان، از شيرين ترين عبادت ها و سنت پيامبر و معصومان عليهم السلام بوده است.

 گذرگاهي براي آخرت

 دنيا، ظاهري فريبنده دارد؛ در حالي كه محتواي آن رنج و سختي است و هميشه در حال گذر است و هيچ آسايشي براي انسان نمي آورد، مگر اينكه رنج و مشقتي در آن نهفته باشد. با اين حال، گاه زينت هاي دنيا چنان آدمي را مي فريبد و او را به خود مشغول مي كند كه از توجه به خلق خدا غافل مي شود. انساني كه فقط خود را مي بيند، زيبايي و لذت نيكوكاري را درك نمي كند.

مزرعه آخرت

بسيار شنيده ايم كه دنيا، مزرعه آخرت و سرايي زودگذر است. آيا در مزرعه مان بذر محبت و احسان كاشته ايم كه فردا از آن بهره ببريم؟ مگرنه اينكه با نيكوكاري و بذل و بخشش از مال حلال، مي توان شرافت و بزرگي در دنيا و فضيلت و رستگاري روز قيامت را به دست آورد. پس درنگ جايز نيست. امروز روز احسان است و زمان بخشش و چشمان مضطرب هزاران نيازمند به دستان من و توست.

معامله اي پر سود

خداوند در قرآن مي فرمايد: «متاع زندگي دنيا در برابر آخرت، جز اندكي نيست» و در جاي ديگر مي فرمايد: «همانا زندگي دنيا، مانند آبي است كه آن را از آسمان فرو فرستاديم». چيزي كه از اين آيات به دست مي آيد، اين است كه مال و فرزندان و هر چه در دنيا در اختيارمان است، همچون متاعي ناچيز است كه در زندگي بايد با آنها تجارت كنيم، آن هم تجارتي پرسود؛ تجارتي كه حيات طيبه در دنيا و سعادت ابدي در سراي جاودان را در پي دارد. البته اين تجارت، جز با احسان به ديگران به دست نمي آيد. مَثَل مال چون آب است كه تا وقتي به قدر نياز وحاجت باشد نعمت است، ولي چون از حد بگذرد، سبب طغيان و كفران نعمت است. مال هم اگر انفاق شود و جريان يابد و در راه صحيح صرف گردد، صاحبش پسنديده است و اگر امساك شود و روي هم انبار گردد، صاحبش مذموم و ناپسنديده خواهد بود.

 بوي بهشت

اين روزها بوي بهشت به مشام مي رسد و اگر چشم بصيرت را باز كنيم، مي بينيم كه اين رايحه خوش از كمك به نيازمندان است كه بهشت و نعمت ابدي و سعادت جاودانه را براي اهلش نويد مي دهد؛ چنان كه امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «هر مسلماني كه حاجت برادر مسلمان خود را برآورده سازد، خداوند مي فرمايد: پاداش اين اقدام تو به عهده من است و هيچ پاداشي جز بهشت براي تو راضي نمي شوم». امام علي عليه السلام نيز فرموده است: «رساترين چيزي كه به وسيله آن مي تواني رحمت خدا را براي خود جلب كني، اين است كه در باطن در مورد همه مردم خيرخواه و مهربان باشي.»

 حق مال

امام سجاد عليه السلام مي فرمايند: «حق مال اين است كه آن را در راه خدا خرج كني، و حق انفاق در راه خدا اين است كه بداني انفاق همچون پس انداز توست نزد پروردگارت، و امانتي است كه نياز به شاهد ندارد. اگر اين را دريابي، به امانت هايي كه در نهان بسپاري مطمئن تر خواهي بود تا امانت هاي آشكار. در هر حال اين بخشش، رازي است ميان خدا و تو، بدون حاجت به شاهدي كه بشنود يا ببيند. نبايد بر هيچ كس منت گذاري؛ منت، بخشش را معيوب مي كند و دليلي است كه تو آن را براي خود نيندوخته اي.»

 وظايف مسلمانان

انسان ها در جامعه در مورد يكديگر وظايفي دارند. مسلمان متعهد خود را در خصوص برادران ديني مسئول احساس مي كند. امام صادق عليه السلام به يكي از يارانش مي فرمايد: «آنچه براي خود دوست مي داري، براي برادر ديني ات هم دوست بدار و آنچه براي خويش ناخشنود مي داني براي او هم ناخوشايند بدان». يكي از بزرگ ترين تكاليف ما در مورد برادران ديني مان، كوشش در برطرف ساختن نياز مؤمنان و مشكلات ايشان است. اين كار بالاترين حق انساني ما به شمار مي آيد.

رسيدگي به نيازمندان

احسان و مردمداري، اخلاق زيبنده مسلماني است كه مي خواهد از الگوهاي ديني و ارزش هاي مكتبي الهام گيرد و زندگي اسلامي را به وجود آورد. مردم، به ويژه گرفتاران و دردمندان، نيازمندِ رسيدگي و كمك اند. پرسيدن از گرفتاري ها و مشكلات ديگران و تلاش در برطرف ساختن آنها، نه تنها دروازه دل ها، بلكه درهاي بهشت و رحمت الهي را به روي انسان مي گشايد.

 محبوب ترين عبادت ها

اسلام مي خواهد كه روابط اسلاميِ سالم و سازنده در بين مؤمنان برقرار باشد؛ از اين رو، بخش مهمي از توصيه هاي معصومان عليهم السلام در اين باره است. رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «قسم به آن كس كه جانم در دست اوست، وارد بهشت نخواهيد شد مگر آنگاه كه ايمان آورديد، و ايمانتان درست و استوار نيست مگر آن گاه كه يكديگر را دوست بداريد». بنا به فرموده امام باقر عليه السلام «محبوب ترين عبادت ها، به دست آوردن دل مؤمن و شاد كردن اوست». پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله هم در اين مورد مي فرمايد: «هنگامي كه در دل مؤمني مسرت ايجاد شود، آدمي به برترين و نزديك ترين مقام خود به نزد خدا دست مي يابد.»

 اهميت احسان

از رسول خدا صلي الله عليه و آله در مورد معناي شاد كردن مؤمن پرسيدند، حضرت فرمود: «غرض سير كردن او، از ميان برداشتن دشواري و رنج او و قضاي دين اوست». امام باقر عليه السلام نيز در حديثي مي فرمايد: «از حق مؤمن بر مؤمن، سير كردن شكم او، پوشاندن بدن او و از ميان برداشتن رنج و دشواري و قضايِ دين اوست. نيز اينكه پس از مرگ، سرپرستي خانواده و فرزندان او را برعهده بگيرد و به آنها محبت كند». همه اين سخنان گهربار، بر اهميت نيكوكاري به برادران و خواهران نيازمند تكيه مي كند؛ تا آنجا كه به فرموده پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله «كسي كه از اين كار روي بگرداند و به فكر ديگران نباشد، مسلمان نيست». نيز از ايشان است كه: «مؤمنان همواره در برآوردن نيازهاي ديگران حريص هستند.»

 مسابقه نيكي ها

امام صادق عليه السلام به ياران خود مي فرمود: «در خير رساندن به برادران خود و نيكي به آنها مسابقه بدهيد و اهل نيكي و خير به مردم باشيد؛ چرا كه براي بهشت دري است به نام معروف و تنها كساني از اين در وارد بهشت مي شوند كه در دنيا به كار خير مشغول بوده اند. هرگاه بنده اي به دنبال برطرف ساختن حاجت برادر مؤمنش حركت مي كند، خداوند دو فرشته را بر او مي گمارد كه يكي از چپ و ديگري از راست براي او از پروردگارش استغفار مي طلبند از خدا برآورده شدن نيازهايش را مي خواهند». سپس حضرت فرمود: «به خدا قسم رسول خدا صلي الله عليه و آله به هنگام برآوردن حاجت مؤمن، از خود آن فرد خوشحال تر بود.»

 ارزشمندتر از طواف كعبه

يكي از ياران امام صادق عليه السلام نقل مي كند: نزد آن حضرت نشسته بوديم كه يكي از اهالي مكه وارد شد و براي رفتن از مدينه به مكه چهارپايي طلبيد. امام به من فرمود: برخيز و به برادر مؤمنت كمك كن. برخاستم و با او حركت كردم و چهارپايي برايش كرايه كردم. هنگامي كه به خدمت امام برگشتم، حضرت پرسيد: در مورد حاجت برادر مؤمنت چه كردي؟ پاسخ دادم: پدر و مادرم به فدايت! خدا حاجت او را برآورد. حضرت فرمود: «كمك به برادر مؤمن، از يك هفته طواف به در خانه خدا در نزد من دوست داشتني تر است.»

 بايد شتافت

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «كسي كه فرياد ياري طلبي مسلماني را بشنود و پاسخش ندهد، مسلمان نيست». امروز فرياد بي صداي زنان و كودكان نيازمند از چادرهاي مستقر در خيابان ها براي جمع آوري احسان من و تو به گوش مي رسد. بايد شتافت تا مسلمانيِ خود را اثبات كرد؛ مگرنه اينكه در اسلام اصل بر كمك رساني و همدردي با برادران مؤمن است. بايد شتافت، در اعمال خير از يكديگر پيشي گرفت و خود را از آتش دوزخ رهاند؛ زيرا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «تلاش در برطرف ساختن نيازهاي ديگران، موجب ناراحتي شيطان و سبب نجات از آتش و ورود به بهشت است .»

 پيمان برادري

قرآن كريم مي فرمايد: «مؤمنان با يكديگر برادرند. پس ميان برادران خود اصلاح كرده، تقوا پيشه كنيد؛ باشد كه مشمول رحمت او شويد». برادري ديني، تنها امري عاطفي و دروني نيست، بلكه مسئوليت آور است و در عرصه هاي فردي و اجتماعي نمود عملي دارد. دين اسلام برآورده كردن نياز برادران مؤمن را رحمت الهي مي خواند. امام كاظم عليه السلام دراين باره فرموده است: «نياز برادر مؤمن به مؤمن ديگر، رحمتي است كه خداي تبارك و تعالي به سوي او فرستاده است. پس اگر آن را بپذيرد، به ولايت ما پيوند مي خورد و البته ولايت ما هم به ولايت خدا پيوسته است.»

تعاون و همياري

انسان براي آسايش و آرامش خود نيازمند ديگران است و همين نياز او را به مشاركت با ديگران تشويق مي كند؛ ديگراني كه در اسلام از آنها با عنوان برادران ديني ياد شده است. البته برادري ديني، امري لفظي و تشريفاتي نيست، بلكه آثاري دارد كه از جمله آن تعاون و عهده داري امور همديگر است. هر توانمندي مي تواند با به عهده گرفتن امري از امور جامعه و كمك به نيازمندان، در اداره و تأمين اجتماع سهيم باشد. فرصتي مناسب براي آراسته شدن به اين صفات والاي اخلاقي و ديني است.

 مايه عزت

خداوند در قرآن مي فرمايد: «هيچ چيزي را انفاق نمي كنند... مگر اينكه در حساب ايشان نوشته شود، تا خداوند به نيكوترين صورت براي كارهايي كه انجام داده اند به ايشان پاداش دهد». علامه طبرسي در مورد مفهوم اين آيه مي نويسد: «مقصود آيه اين است كه در راه هاي خير و نيكوكاري هر خرجي بكنند، اندك يا بسيار، اگر به قصد عزت يافتن دين خدا و سود رساني به مسلمانان و تقرب پيدا كردن به خدا باشد، به نيكوترين شكل به پاداش خواهند رسيد. نيز آنچه بر ثروتمندان واجب است اينكه، فزوني اموال خويش را براي عزت يافتن دين خدا و به سود مسلمانان براي هدف هاي فردي و اجتماعي، از جمله دستگيري از نيازمندان مصرف و انفاق كنند. پس اگر چنين نكنند، به عزت دين و حيثيت و قوام مسلمانان آسيب رسانده اند.»

 عوض در دنيا و آخرت

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «ندا دهنده اي هر شب چنين ندا سر مي دهد كه: خدايا، به انفاق كننده عوض ده، و منادي ديگري چنين مي گويد: خدايا، مال بخيل را تلف كن». ايشان در جاي ديگري مي فرمايد: «هر كار خير و نيز مالي كه شخص به واسطه آن آبروي خود را حفظ كند، صدقه است. همچنين خداوند ضامن مال خرج شده مؤمن است و جاي آن را پر مي كند، مگر آنكه در راه معصيتي مصرف شده باشد.»

اينك زمان معامله است؛ با بهترين سود و بهره جاوداني و سرمايه گذاري براي وقتي كه همه محتاج اعمال نيك اند؛ چنان كه در روايات آمده است: «هر كس به هنگام كار خيري هزينه اي صرف كند، خداوند عوض آن را در دنيا و دو چندان در آخرت به او مي دهد.»

 شكرگزاري

زبان از شمارش نعمت هاي الهي كوتاه و قلم از نگارش آن عاجز است. اما اينك زمان شكر و سپاس از همه نعمت هاي الهي است؛ زماني كه اگر دست هايمان بر سر نيازمندان كشيده نشود و دل هاي مهربانمان به خاطر كودكان نيازمند نتپد، هيچ گاه از زمره شاكران نخواهيم بود ؛ چرا كه مولاي متقيان، امام علي عليه السلام فرموده است: «شكرگزار نعمت خدا نخواهد بود، مگر آن كس كه دست دهنده و بخشنده داشته باشد.»

خودت را درياب

چقدر دلت براي خودت مي سوزد؟ چقدر به فكر خودت هستي و چقدر براي خودت خرج مي كني؟ شايد تو هم در هياهوي شهر و در تلاطم امواج خسته گم شده اي و فرصت نداري به خودت فكر كني. اما زماني را به خاطر آور كه همه از اطرافت دور مي شوند و به خانه هايشان پناه مي برند و آن وقت تو مي ماني و خودت و نمي تواني حتي لباسي كه بر تن داري از دنيا ببري. امام علي عليه السلام مي فرمايد: «هيچ چيز از دنياي كسي از خود او نيست، مگر آنچه براي آخرت خويش انفاق كرده باشد». ايشان در جاي ديگر مي فرمايد: «خودت وصيّ خود باش و با مالت همان كار را بكن كه دوست داري پس از تو بكنند». پس خودت را درياب و به خود بينديش.

 توجه به نيازمندان

يكي از مهم ترين تعاليم فردي و اجتماعي در اسلام و بلكه همه اديان، رسيدگي به بينوايان و بيچارگان است. در متون ديني و به ويژه قرآن كريم، از يكسو توصيه و تشويق فراوان درباره رسيدگي به نيازمندان صورت گرفته، و از سوي ديگر با كلامي تند درباره كساني كه به اين موضوع بي توجه هستند سخن به ميان آمده است؛ چنان كه يكي از عوامل جهنمي شدن جهنميان اين است كه به اطعام نيازمندان نمي پرداختند. امام علي عليه السلام در آخرين روزهاي زندگي، اطرافيان را درباره نيازمندان و درماندگان سفارش كرد و فرمود كه نيازمندان را هم در زندگي و آسايش خويش شريك گردانند.

 توشه راه

روزي ابوذر در كنار كعبه به پا خاست و مردم را چنين موعظه كرد: «هر گاه يكي از شما بخواهد راهيِ سفر شود، به اندازه كافي توشه برمي دارد. اي مردم، هشيار باشيد، سفر روز قيامت در پيش است. آيا نمي خواهيد توشه راه برداريد؟» مردي از ميان جمعيت گفت: ما را پند ده كه چه توشه اي برگيريم؟ ابوذر در پاسخ فرمود: «روز قيامت گرسنگي و تشنگي بسيار شديد است، از شدت گرما روزه بگير تا توشه آن روز باشد. چه بسا سخن نيكي كه مي گويي، يا صدقه اي كه به درمانده اي مي دهي، تو را از آن سختي نجات دهد. ثروت دنيا را دو قسمت كن؛ نيمي را براي خانواده خرج كن و نيم ديگر را براي آخرت خويش پيش فرست. جز اين دو قسمت مال و ثروت سودي ندارد و بلكه زيان مي رساند. سخن گفتن را هم دو قسمت كن ؛ سخني براي به دست آوردن روزي حلال و سخني براي آباداني آخرت. سخن سوم را رها كن كه نه تنها سودي ندارد، بلكه زيان مي رساند.»

 احسان در گفتار امام علي عليه السلام

در وصيت نامه مولاي متقيان آمده است كه آن حضرت فرزندان و پيروان خويش را به دوستي و مهرباني سفارش مي كند و مي فرمايد: «فرزندان دلبندم، به شما سفارش مي كنم كه به يكديگر بپيونديد، به هم بذل و بخشش كنيد، از نيكي كردن به يكديگر غافل نمانيد... و در نيكي و تقوا با يكديگر همكاري كنيد و در گناه و دشمني دست به دست هم ندهيد». ايشان در جاي ديگر خطاب به ياران خويش مي فرمايد: «پشتيبان و ياور يكديگر باشيد. به هم مهر و عطوفت بورزيد و با مال، به يكديگر بذل و احسان كنيد.»

 سهم نيازمندان

اميرمؤمنان علي عليه السلام فرمود: «نعمت هاي الهي در اختيار برخي از بندگان قرار مي گيرد تا به ديگران هم از آن بدهند. اگر در اين امر كوتاهي ورزند، نعمت الهي از آنان گرفته مي شود و در اختيار ديگران قرار مي گيرد». ايشان در جاي ديگر مي فرمايد: «خداوند در ميان اموال بي نيازان، سهمي براي نيازمندان قرار داد و پرداخت آن را بر ايشان لازم دانست. خدا فرمود: همه دارايي ها از آنِ من است و نيازمندان نان خوران من اند و توانمندان وكيلان من، و كسي كه در برابر دستگيري نيازمندان كوتاهي كند، داخل جهنم خواهد شد.»

 آثار و بركات احسان

احسان و نيكي به ديگران، مانند ديگر اعمال نيكو آثار و بركاتي چون ايمني از خطرات قيامت، خشنودي خداوند و ثوابي معادل رزمندگان و شهيدان بدر و احد به همراه دارد. امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد: «اگر از منزلت مؤمن در پيشگاه خدا آگاه باشيد، در برآوردن حاجت او كوتاهي نخواهيد كرد». نيز از ايشان است كه: «هر كس مؤمني را شاد كند، پيامبر اكرم را شاد كرده و برآوردن حاجت مؤمن، مايه دفع بيماري هايي از قبيل جنون، جذام و پيسي است». مقدس اردبيلي، فقيه نامدار شيعه نيز در يكي از كتاب هايش مي نويسد: «كسي كه در پي حاجت و رفع نياز برادر ديني اش باشد، خداوند متعالي نيز در صدد رفع نيازمندي هاي او خواهد بود.»

نصرت الهي

يكي از آثار بخشش و احسان به نيازمندان، نصرت الهي است كه در دنيا و آخرت شامل حال آدمي مي شود. همچنين، مورد شفاعت پيامبر صلي الله عليه و آله قرار مي گيرد و دعايش نيز مستجاب مي شود. در حديث آمده است: «هر مؤمني كه مشكل برادر مؤمن خود را برطرف سازد، خداوند متعالي هفتاد نوع از گرفتاري هاي وي را در دنيا و آخرت برطرف مي كند.»

احسان در سيره بزرگان

بزرگان دين نيز در سيره عملي خود چونان كلام گهربارشان، در پي خدمت به مردم و برآوردن نيازهاي مسلمانان بوده اند. بامراجعه به كتاب هاي سيره، مي توان موارد متعددي از خدمت بزرگان دين به مردم و سختي هايي را كه در اين راه كشيده اند مشاهده كرد. پيروان ائمه هدايت و عالمان بزرگ اسلامي هم به پيروي از معصومان عليهم السلام در طول حيات با بركتشان، خدمت به مردم را سرلوحه اعمال نيك خود قرار داده بودند. از آن جمله، امام خميني رحمه الله بود كه مي فرمود: «اگر به من خدمتگزار بگويند، بهتر از اين است كه بگويند رهبر. رهبري مطرح نيست، خدمتگزاري مطرح است.»

احترام به مؤمنان در سيره نبوي

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «كسي كه با سخني محبت آميز به برادر مؤمنش احترام كند يا حاجتي را از او برآورده سازد يا گرفتاري مؤمني را برطرف نمايد، همواره در سايه رحمت الهي خواهد بود». احترام به مؤمنان، رعايت واداي حق و حقوق ايشان و نيز احسان و نيكوكاري به آنها، از برنامه هاي قطعي زندگي رسول اكرم صلي الله عليه و آله بود و مي توان ادعا كرد كه اين خوي پسنديده، از بزرگ ترين عوامل پيشرفت و موفقيت آن حضرت به شمار مي آيد. هر كس بر پيامبر وارد مي شد، مورد احترام ايشان قرار مي گرفت و چه بسا ايشان عباي خود را به جاي فرش زير پاي او مي گسترانيد و بالشي كه تكيه گاه خودش بود به او مي داد.

 خوان كرم اهل بيت عليهم السلام

سعيد بن قيس مي گويد: روزي اميرمؤمنان علي عليه السلام را در شدت گرما در جايي ديدم. به ايشان گفتم: اي اميرمؤمنان، در اين ساعت بيرون آمده ايد؟ فرمود: «بيرون نيامدم مگر براي آنكه به مظلومي كمك كنم يا به فرياد مصيبت ديده اي برسم.»

امام حسن مجتبي عليه السلام نيز در مكتب علوي، همه را از خوان كرم خويش بهره مند مي ساخت و هيچ گاه سائلي را از خود نمي راند و هرگز پاسخ «نه» به نيازمندان نمي فرمود. ايشان بخشش راستين را اين گونه توصيف مي كند: «بخشش راستين آن است كه بدون درخواست شخص، نيازش را برآوري. حال اگر آنچه را خواسته است، به او بدهي، در واقع قيمت آبرويش را پرداخت كرده اي.»